Last September, I was experiencing the first-probable feel-able shock of earthquake in my life. I was riding towards my room on my bike that evening. On reaching the center of the Sankhamul Bridge, my Bike got stopped. Suddenly, the 8.9 scaled quake started swinging the bridge. After seeing the public scampering, my heartbeat also got faster because of frightening. I was thinking, the bridge may break down. After escaping out, I was being so eager to update my Facebook status about this most-remembering incident. Although of the hurdles in network connections, I accomplished the job of updating. Some friends liked and some of them commented on it.

Besides the comments, something else was also admiring me. The wall of this social-network was filled up with current updates about the recent quakes. Casualties, damages, intensity on different areas were all seen in the posts of the users. Facebook, at that time stood as an open-portal for Citizen-Journalism. Merely 10 per cent of my Facebook friends are journalists working for different media or freelancing, but I was seeing the posts from about 50 percent of my friends who have not done their first reporting. I was getting the updates from most of the districts in just seconds. 'No one has to be a professional Journalist to disseminate the Information or News', this statement has been proved, because Facebook was the only news source for me that day. Most of the radios and TVs were playing music; some were talking about the politics and some were scrolling Flash news. But naively, I was searching for full details about the casualties in the areas of my concern, which may be my homeland or somewhere else. But none of the media were providing the full-details. I thanked my friends for updating that status. I too was updating my experience and perceptive about the quake, by which my friends on abroad may get informed. After that day, I am always thinking and searching the way to use this social-portal as a space for Citizen-Journalism. If used decently, Facebook permits us to get a lot of News, Information and Updates through an individual citizen journalist. In my sense, every Facebook User is a journalist which may be narrowcasting, but is propagating the news. All of us, me and you…

You may be thinking what type of decency I am talking about!!! but I do have another experience of mine. I have liked some very interesting Facebook Fan Pages. Some of the pages I have liked contain more than 70K like hits. One day I got the sad news of the demise of Ram Man Trishit, the popular music-artist of Nepal. Again Facebook was the medium to give me the news. 'May his soul RIP' I wrote on the status of Mysansar.com. With profound heart, I was just signing-off, my eyes rolled on some very coarse notifications. Some of the users liked the status were there was written, 'Ram Man Trishit is no-more'. I didn't feel, I should say something to them, because it is just a 'common sense' that no one likes the demise.

Next happening. After the demise of Dalit-Activist Subas Darnal, many were writing in his Facebook wall. Some of them were stating, "I am sad to listen the news of your death, I do not believe it" and some were writing, "Is this news true?" where had the common sense of those users been to? Are they unknown that the dead cannot answer their questions and comment on their status post? Again the question of 'common-sense' arises.

Same is happening now days. The vulgar posts in the Facebook walls are also the lack of common sense. If you want to read more about those unbelievable offensive stories by clicking on 'Follow', you will definitely get the problems as these. If you want to get rid of those stories posted on the walls of your friend by your name, just click on 'Report as Spam' to those stories. You can see this option to the right of the story post.

Finally, it's my conviction; Facebook is an open slam-book protected with password, if used decently is a space for sharing feelings but is a destructive technology if we forget the universal concern of 'common sense'. Again I say, use Facebook; a diary, to share your experience as story-teller and the news as Citizen- Journalist, but think, Facebook has the largest coverage, which not only spreads your success, but also your slip-ups will be seen worldwide. Mind your clicks on likes and keys on comments. Don’t take a chance to get slithered yourself. That's the rule of Facebook 'Common-sense'.

धुलाम्मे काठमाडौं

कार्यालय समयमा निकै नै व्यस्त रहने नयाँ बानेश्वर चोक बिहान साढे ९ बजेतीर गाडीहरुको लामो पंक्ति जाम खुल्ने प्रतिक्षामा छ । १ घण्टा अघिसम्म पानी परिरहेको थियो । तर केही छिन अघि लागेको चर्को घामले सडकमा फुङग धुलो उडेको छ । पब्लिक हेल्थमा स्नातक गरिरहनुभएकी १९ वर्षीय करुणा भट्टराई सँधै यहि बाटोबाट कलेज जानुहुन्छ । उहाँ भन्नुहुन्छ, “कलेज जाँदा सफा भएका लुगा, बेलकुा फर्कदा धुलोमा डुबाए जस्ता हुन्छन् । नुहाउन, लुगा धुन पानी पाइँदैन ।” यो धुलोले करुणाको आँखामा २ महिना अघि इन्फेक्सन पनि भएको रैछ । “एकजनाले मात्र गर्न सक्ने भए, उहिले नै सफा गरिसक्थें”, भन्नुहुन्छ, “सोच्नुपर्नेले सोच्दैनन्, हामीमात्र जागेर के हुन्छ र ?”

करुणा कलेजतीर लागेपछि मेरा आँखा चोकको बीचमा उभिएका एकजना ट्राफिक प्रहरीतीर छ । दिनहुँ यस्तै ठाउँमा यही काम । धुलोको बीचमा रहेका उनले मास्क समेत लगाएका छैनन् । एकछिनपछि म भएतीर आएपछि उनले सुनाए, “म मात्र हैन, सबै ट्राफिक प्रहरीको कथा यही नै हो ।” ट्राफिक प्रहरी महाशाखा, रामशाहपथबाट दैनिक काठमाडौंमा ८ सय ट्राफिक प्रहरी ड्युटीमा खटिन्छन् । महाशाखाका एकजना अधिकारी बताउँछन्, “क्षयरोग र फोक्सो सम्बन्धि रोगहरु बढी देखिने गरेको छ, ड्युटीमा रहेका ट्राफिक प्रहरीहरुमा ।” समय समयमा हुने स्वास्थ्य परीक्षणमा कम्ती ३० जना ट्राफिक प्रहरीहरुमा स्वाशप्रश्वासको रोग, फोक्सोको रोग र कान कम सुन्ने समस्या देखिने गरेको पाइएको छ । धुलो र धुवाँमा दिन बिताउने ट्राफिक प्रहरीले प्रयोग गर्ने मास्क पनि त्यत्तिधेरै गुणकारी हुँदैन । बढीमा २० प्रतिशत मात्र धुलो धुवा प्रतिरोधात्मक भएका कारण उनीहरुमा त्यो समस्या देखिएको महाशाखाले जनाएको छ । अधिकारी थप्छन्, “हामीले प्रयोग गर्नुपर्ने मास्क त अलि महंगो पर्छ, जसले ८० प्रतिशत धुलो धुवाँ रोक्छ । अनि त्यो मास्क लगाएर ड्युटी गर्न पनि गाह्रो हुन्छ । न त सिट्ठी नै प्रयोग गर्न मिल्छ ।” त्यसमाथि विश्व स्वास्थ्य संगठनले प्रयोग गर्न सुझाएको मास्क २४ घण्टा भन्दा धेरै प्रयोग गर्न मिल्दैन ।

काठमाडौंको हावापानीमा यत्रतत्र छरिएका धुलोका कणमा श्वासप्रश्वास सम्बन्धि रोगैरोग छन् । ती धुलोका कणलाई माइक्रोन इकाईमा नापिन्छ । Particulate Matter अर्थात् हावामा हुने कणहरु १० माइक्रोनभन्दा सानो भएभने ती सजिलैसंग शरीरमा प्रवेश गर्न सक्छन् । सुन्दा अचम्म लाग्न सक्छ, तर काठमाडौंको हावामा १ माइक्रोनभन्दा सानो धुलोका कणहरु पनि छन् । बानेश्वर, थापाथली, बागबजार, गोंगबु, कलंकी, पुतलीसडक लगायतका ठाउँमा यस्ता कणहरु तपाई हाम्रो शरीरमा प्रवेश गर्ने मौका कुरेर बसेका छन् । वातावरणमा कति धुलोका कणहरु छन् भनेर त्यसको घनत्व नाप्ने यन्त्र पनि हुन्छ । राजधानीका ६ ठाउँमा यस्ता यन्त्र जोडिएका पनि थिए । तर ५ वर्षदेखि ती मेसिन कामै नलाग्ने अवस्थामा छन् । तर वातावरणविद् भुषण तुलाधर भन्नुहुन्छ, “हामीले गरेका अनुसन्धान बाट के पत्ता लागेको छ भने, पुतलीसडकमा धुलोका कणको घनत्व औषतमा २०० हुन्छ, जबकी विश्व स्वास्थ्य संगठनले २० भन्दा माथि पुगे हानिकारक हुने बताएको छ ।” गर्मी महिना सुरु भएदेखि नै त्रिपुरेश्वर स्थित नेपाल आँखा अस्पतालमा भिड लाग्ने गर्छ । दैनिक २ सय जना जति आँखाका विरामी घण्टौं लाइन लागेर उपचार गराउन आउँछन् । केही दिन अघि म लाइनमा लागेकाहरुलाई भेट्न पुगेको थिएँ । काठमाडौंको नरदेवी घर भएका ४२ वर्षीय पुष्प श्रेष्ठ लाइनको अघिल्तिरै हुनुहुन्थ्यो । अग्ला अग्ला घरमा रंग लगाउने काम गर्ने पुष्पलाई बाटोको धुलोले वर्षेनी विरामी बनाउँछ । उहाँ भन्नुहुन्छ, “काम नगरी पनि नहुने, काम गरे पनि प्रत्येक वर्ष आँखा रातो हुने, सुन्निने रोग लागेर जचाउँन आउनुपर्छ ।” अस्पतालका डाक्टर मोहनराज बज्राचार्यले उहाँलाई औषधी खान र चश्मा लगाउन सल्लाह दिनुभयो । डाक्टर बज्राचार्यका अनुसार अस्पतालमा दैनिक उपचार गराउने आउने मध्ये कम्तीमा ५० जनाको आँखा प्रदुषणका कारण संक्रमित भएको हुन्छ । “धुलोसंगै त्यसमा रहेका किटाणुहरु आँखामा प्रवेश गर्छन्, त्यसले गर्ने संक्रमणलाई कन्जक्टिभाइटिस भनिन्छ । यस्तो रोग लागेको विरामीले १० दिनसम्म दैनिक काम समेत गर्न सक्दैन । यही रोगले धेरैको आँखामा फुलो समेत परेका रेकर्डहरु छन् ।”

पहिले पहिले उज्यालो नहुँदै सफा भइसक्ने काठमाडौंका सडकहरु आजभोलि बिहान ६ बजेतीर सफा भइरहेको देख्न सकिन्छ । पुतलीसडकको बाटो छेवैमा गहना पसल गर्ने सुरेश शाक्य भन्नुहुन्छ, “कहिले त ४ ५ दिनमा मात्र कुचो लगाउन आउँछन् । दिनभरी त्यो धुलो यता उता उडीरहन्छ ।” सुरेशलाई पनि यो धुलोले निरन्तर सिंगान बगीरहने समस्या देखिएको छ । “दिनदिनै सफा गर्दिने भए कति राम्रो हुन्थ्यो ।” उहाँको मात्र होइन वरपर बस्ने र यो बाटोमा बटुवा भएर हिंड्ने सबैको गुनासो हो यो । तर काठमाडौं नगरपालिकाको वातावरण व्यवस्था महाशाखाका प्रमुख रविनमान श्रेष्ठ भन्नुहुन्छ, “अहिले आएर बाटोघाटो धेरै बने, त्यसैले हामीले भ्याएनौं । सडक छेउमा थुपारिएका गिट्टी बालुवाले पनि धुलो बढी हुन्छ । हामीले तिनीहरुलाई कार्बाही पनि गरेका छौं ।” काठमाडौंमा धुलोको प्रमुख श्रोत भनेको गाडीको धुवाँ र जथाभावी फालिएको फोहर र थुपारिएका निर्माण सामग्री नै हुन् । गाडीको संख्याले आकाश छुने बेला भैसक्यो । पुराना गाडीहरु पनि यही बाटोमा चलिरहेका छन् । गाडी धेरै भएपछि जाम हुने सम्भावना पनि धेरै । जामको बेला तीन नम्बरमा गेयर चलिरहेको गाडी एक नम्बर गेयरमा जान बाध्य हुन्छ अनि त्यसले साधारण अवस्थामा भन्दा तेब्बर बढी धुवाँ फाल्छ । अनि जथाभावी फालिएको फोहरमा रहेका कणहरु पनि त्यही हावामा मिसिन्छन् । गाडीहरुको गति बढ्न थालेपछि ती कणहरु उड्न थाल्छन् । काठमाडौंको भौगोलिक बनावटका कारण समेत धुलो धेरै टाढा पुग्न सक्दैन, अनि रहिरहन्छ यहीं वरपर, हामीलाई विरामी पार्ने सञ्चित शक्ति बोकेर । यिनै धुलोका कणहरुको कारण काठमाडौं विश्वकै बढी प्रदुषित शहरहरुको सुचीमा पर्छ । केही वर्ष अघिसम्म वायुप्रदुषणको मुख्य कारण थिए, अव्यवस्थित इट्टाभट्टा । तिनको चिम्नीको उचाई बढाउन सरकारले आदेश दिएपछि अहिले प्रदुषणका कारण बनेका छन्, गाडीको धुवाँ र बाटोको धुलो । यी धुलोका कणले हाम्रो आँखा, छाला जस्ता बाहिरी अंग र फोक्सो जस्ता भित्र अंगमा संक्रमण गर्न सक्छन्, स्वासप्रश्वासको रोगी बनाउन सक्छन् । मोटरसाइकल चलाइरहेकाहरुको आँखामा यही धुलो पसेर दुर्घटना भएको हामीले धेरै सुनेका छौं । यही धुलोका कारण हवाइजहाजलाइ आफ्नो बाटो पहिल्याउन समेत हम्मे हम्मे पर्छ ।

हाम्रो वरपरका चराचुरुङ्गी तथा रुखविरुवा पनि विरामी पर्छन् । स्वस्थ रहने इच्छा भएका हामी सबैका लागि प्रमुख चुनौती बनेर उभिएको छ, काठमाडौंको धुलो । तत्काल यसको व्यवस्थापनका लागि के कस्तो उपाय अपनाउने हो भन्नेमा एकमत समेत भइसकेको छैन सरकारको । तर विज्ञहरु बताउँछन्, “सरकारले केही गरेन भनेर हामी चुप लागेर बस्ने होइन बरु हामी आफै पनि संक्रमणबाट जोगिने काम चाहीं गर्नुपर्छ । सचेत भइरहनुपर्छ । फोहर जहाँ उत्पादन हुन्छ, त्यहींबाट गाडीमा हालेर सम्बन्धित ठाउँसम्म पु¥याउने व्यवस्था मिलाउनु पर्छ ।” विज्ञहरुले भने जस्तै सचेत हुने उपाय हामीसबैले अपनाउनु पर्छ । तपाई पनि घरबाहिर निस्कंदा धुलो रोक्ने चश्मा र मास्कको प्रयोग गर्नुस्, दिनको दुईपटक सफा चिसो पानीले आँखा सफा गर्नुस् अनि बेला बेलामा डाक्टरको सल्लाह लिन नभुल्नुस् । आखिर आफ्नो स्वास्थ्यको पहिलो सुरक्षागार्ड हामी आँफै नै हो ।